Savaş öncesi [değiştir]
Birleşik Krallık Donanma Bakanı Winston Churchill daha 1914 Eylülünde Çanakkale Boğazı'nın işgalini başbakan Herbert Asquith'e teklif etmişti. Amacı Almanya'ya karşı yeni bir cephe ve aynı zamanda Rusya İmparatorluğu'na yardım yolu açmaktı. Osmanlılar ise yaklaşan savaşa hazırlanmaktaydılar ve Ekim 1914'te Boğaz'ı İtilaf Devletleri'ne kapattılar.Çanakkale Müstahkem Mevkii mevzilerine ilk deniz taarruzu, daha İngiltere Osmanlı İmparatorluğu'na resmen savaş ilan etmeden önce Churchill'in emriyle, Rusya'nın Osmanlı İmparatorluğu'na savaş ilan etmesinin hemen ardından 3 Kasım 1914 sabahı yapıldı. 28 gemilik İngiliz-Fransız filosundan iki İngiliz gemisi (Indomitable ve Indefatigable) Ertuğrul ve Seddülbahir, iki Fransız gemisi (Suffren ve Vérité) de Kumkale ve Orhaniye tabyalarını 17 dakika süre ile bombaladılar. Seddülbahir tabyasındaki subay ve erat, menzilleri yetmediğinden silahları kullanamadılar ve cephaneliğe sığındılar. Cephanelik bir metre kalınlığında beton tavan ve onun üstünde iki metre kalınlığındaki toprağın altındaydı. Top mermilerinden biri bu tavan örtüsünü delerek cephaneliğin içinde patlayınca bir ton barut ve 360 top mermisi de patladı.[kaynak belirtilmeli]
3 Kasım taarruzunda 40'ı Alman toplam 150 kişi kayıp verilmiş, Seddülbahir tabyası ağır hasar görmüştür. Osmanlı tarafı 5 subay, 80 erat şehit, 1 subay, 20 erat yaralı olmak üzere 106 kayıp vermiştir.[kaynak belirtilmeli]
Saldırının amacı tahkimatların gücünü ve Osmanlı tarafının cevabını ölçmekti. Sonuçlar İngilizleri cesaretlendirmiştir. 11 Ocak 1915'te, Churchill'in isteğiyle, Kraliyet Donanmasının Akdeniz Filo komutanı Amiral Sackville Carden Çanakkale Boğazı'na kapsamlı bir saldırı planı sundu. 13 Ocak 1915'te Britanya Savaş Konseyi planı onaylayınca saldırı hazırlıkları hızla başladı.
Taraflar [değiştir]
Osmanlı: Çanakkale Müstahkem Mevkii [değiştir]
Çanakkale Boğazı'nın savunması kolordu düzeyindeki Çanakkale Müstahkem Mevkii Komutanlığı sorumluluğundadır. Çanakkale Deniz Savaşı öncesinde Mevkii, Cevat Paşakomutasındaydı.[kaynak belirtilmeli] Cevat Paşa'nın emrinde iki piyade tümeni ve çeşitli topçu bataryaları ve destek kıt'aları bulunmaktaydı. Seferberlik ilanının hemen ardından (3 Ağustos 1914), denizde görev yapamayacak kadar eski askeri gemilerden sökülen toplarla yeni bataryalar oluşturulmuştu. Değişik çapta 230 top bulunmasına karşın bunlardan çoğu oldukça eski, en iyilerinin bile atış menzili 7-8 km civarında olup, sadece 82 adeti donanma toplarıyla düello edebilecek nitelikteydi. Almanya'ya bir miktar uzun menzilli ağır top ve cephane siparişi verilmişti. Ancak sözkonusu sipariş, Almanya ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki kara yolu üzerinde bulunan Bulgaristan ve Romanya'nın savaşta henüz tarafsız konumda olmaları nedeniyle Çanakkale Deniz Savaşı boyunca Osmanlı makamlarına teslim edilemedi.Çanakkale Boğazı’nın savunma düzeni, her iki kıyıda konuşlandırılmış topçu bataryaları ile boğaza döşenmiş olan mayın hatlarıdır.
Dış Tahkimat, Gelibolu Yarımadası’ndaki Ertuğrul ve Seddülbahir, Anadolu yakasındaki Kumkale ve Orhaniye tabyalarıdır. Onbeş santimlik 19 ağır top, 6 havan ve 4 adet “mantelli” adı verilen eski model toplardan oluşur. Hepsi, “çakılı” yani sabit toplardır.
Orta tahkimat, her iki sahildeki 15 cm.lik 24, 12 cm.lik 8 top, 21 cm.lik 10 havandan oluşan, toplam 42 namludur. Bu tahkimat, hareketli toplardan oluşmaktadır. Orta tahkimatın görevi, mayın tarama gemilerini engellemek ve diğer gemilerin gerideki merkez tahkimatı dövmelerini engellemekle görevliydiler.
Merkez tahkimat ise Avrupa Yakası’nda Degirmendere, Namazgah, Anadolu Hamidiyesi (Hamidiye 2), Anadolu Mecidiyesi, Anadolu Yakasında Na'ra, Rumeli Mecidiyesi, Çimenlik, Rumeli Hamidiyesi (Hamidiye 1), Dardanos, Mesudiye olmak üzere on tabya (topçu bataryası) halinde düzenlenmiştir. Tahkimatlarda menzilleri 16,9 km. olan 35,5 cm.lik 24, diğerleri daha küçük çaplarda olmak üzere toplam 137 top bulunmaktaydı. Boğazın asıl savunması bu bataryalar sayesinde sağlanacaktı.
Mayınlar ise Merkez Tahkimat bölgesinde, genişliği 1,5 km ile boğazın en dar yeri olan Soğandere-Dardanos önlerinden güneye doğru her iki kıyıya dik olarak sıralanmış 10 hat halindeydi. Mart 1915 ayı başlarında bu 10 hatta 377 [kaynak belirtilmeli] mayın dökülmüş durumdaydı. Üç hattaki 133 mayın Nusret, dört hatta 114 mayın İntibah, iki hatta 48 mayın Selanik, bir hatta 37 mayın Samsun gemileri tarafından dökülmüştür.
İtilaf Devletleri: Birleşik Donanma [değiştir]
Saldırı gücü için Carden'in Akdeniz filosu güçlü savaş gemileriyle desteklendi. Zamanın en ileri teknolojisine sahip İngiliz donanması, Fransız filosunun ve sembolik de olsa Rusya'nın (Askold gemisi) desteği ile dünyanın en büyük donanmasını oluşturuyordu.[kaynak belirtilmeli] Asker sıkıntısı nedeniyle harekat başlangıçta sadece deniz kuvvetlerine dayanmaktayken, Şubat başında, kraliyet denizcilerine destek olmak üzere 29. Britanya Tümeni de Mısır'da eğitim görmekte olan Avustralya ve Yeni Zelanda birliklerine katıldı. Savaşın o aşamasında, bu kara birliklerinin Boğaz'da değil İstanbul'un işgalinde kullanılması öngörülmekteydi.
Birleşik Donanması'nın panoramik görüntüsü
Harekâtlar [değiştir]
19, 25 ve 28 Şubat Harekâtları [değiştir]
Birleşik Donanmanın plana uygun ilk harekâtı 19 Şubat 1915 günü, Dış Tahkimatın imha edilmesine yönelik olarak Birleşik Donanmanın 12 gemisiyle (Inflexible, Agamemnon, Queen Elizabeth, Vengeance, Albron, Cornwallis, Irresistible, Triumph, Suffren, Bouvet, Charlemange ve Gaulors) yapılmıştır.Sabah 09:15’te başlayan harekatın ilk bölümünde hedef olan Ertuğrul, Seddülbahir, Kumkale ve Orhaniye tabyaları, menzilleri kısa olduğu için karşılık verememiştir. Saat 14:00 dolaylarında gemiler ilerleyerek 5-7 km.den atışa geçince Osmanlı tabyaları karşılık vermeye başlamış, üç saat kadar süren çatışmada Birleşik Donanma gemilerinden çoğu hafif isabet almışlardır. Osmanlı tarafında, toplar tahrip olmamış, 4 şehit, 11 yaralı kayıp verilmiştir. Havanın kararması üzerine saat 17:30'da donanma geri çekilmiştir.
Bozan hava sebebiyle bir sonraki saldırı ancak 25 Şubat 1915 günü başlatılmıştır. Önceki denemenin deneyimiyle hareket eden Birleşik Donanma’nın sekiz zırhlısı, ilerleyen saatlerde Osmanlı toplarının birer birer ateşi kestiğini görünce ileri çıkarak ateşe devam etmişlerdir. Gemiler, savaşın sonunda Osmanlı Dış Tahkimatını oluşturan dört tahkimattaki tüm topları imha etmişlerdir. Osmanlı tarafının topların yanı sıra kaybı 13 şehit ve 19 yaralıdır.
Queen Elizabeth ve iki zırhlı, 26 Şubat günü Boğaz’dan 23 km. içeri ilerleyerek Merkez Tahkimatı uzak mesafeden ateş altına almaya başladı. Dardanos ve Mecidiye tabyalarındaki uzun menzilli topların karşılık vermesi üzerine geri çekildiler. Aynı gün her iki yakadaki Dış Tahkimat bölgesine birer bölük İngiliz askeri çıkartıldı. Bu birlikler tabyalardaki sağlam kalan malzemeyi tahrip etmeyi amaçlıyorlardı. Gelibolu’da küçük çaplı bir çatışmanın ardından bu amacı gerçekleştirdiler. Ancak Anadolu yakasında Osmanlı piyadesinin taarruzu buna fırsat vermedi. Böylece 26 Şubat tarihinde Amiral Carden’in planının ilk aşaması tamamlanmış, Dış Tahkimat tümüyle imha edilmişti.
Amiral Carden, 28 Şubat 1914 günü Orta Tahkimat bölgesine taarruz için emir vermiştir. Harekâtın bu bölümü donanma için daha güç olmaktadır. Bu bölgedeki toplar hareketlidir ve yerleri saptandığında ateşi keserek yer değiştirebilmektedirler. Savaş gemilerine karşı ateş açmamakta, beklemekte, mayın tarama gemileri ortaya çıktığında ateşe başlamaktadırlar. Sahte tahkimatlardan duman salınması, tam da bu toplar ateşe başladığında yapılmaktaydı. Görece küçük çaplı olan bu toplar savaş gemileri üzerinde etkili olamasa da mayın tarama gemilerini rahatlıkla etkisiz hale getirebilmekteydiler. Gece de devam eden topçu düellosunda her iki taraf ışıldaklar kullanmaktaydı. Osmanlı ışıldakları, toplar gibi, ateş yemeye başladığında kapanıyor ve yer değiştiriyordu.
Son harekât planı [değiştir]
Savaşın geldiği noktada Rumeli yakasında Seddülbahir ve Ertuğrul tabyaları ile Anadolu yakasında Kumkale ve Orhaniye tabyaları, yani Boğaz'ın dış tahkimatı tahrip edilmiş durumdaydı.14 Mart’ta İngiliz Deniz Bakanı Churchill, Amiral Carden’e gönderdiği telgrafta, Boğazın mutlaka mayınlardan arındırılması gerektiğini vurgulamaktadır. Amiral Carden cevabi telgrafında, son ve kesin taarruzun 17 Mart’ta yapılacağını belirtmiş, ancak savaşta bozulan ruhsal sağlığının tamamen iflas etmesi üzerine 16 Mart 1915 günü görevden çekilmiştir. Churchill, yeni Akdeniz Filo Komutanlığı’na Amiral de Robeck'i atamış, önceki planın da “derhal” uygulanması emrini vermiştir. Amiral de Robeck, Çanakkale Müstahkem Mevkii’nin Merkez Tahkimatı’nın ağır toplarını imha etmeyi, bu kesimdeki mayınları temizleyerek Boğazı donanmanın geçişine açmayı amaçlayan planı 18 Mart sabahı uygulamaya koymayı kararlaştırmıştır. Bu arada Boğazın en dar yeri olan Çanakkale ile Kilitbahir’e birkaç tabur gücünde asker çıkarılması da gündemdedir. Esasen bu en dar yerden 7 km. kadar güneyine kadar Boğazda 800 metreden çok daha geniş bir alan, şimdiden mayından arındırılmış durumdadır.
Nusret Mayın Gemisi ve 11. mayın hattı [değiştir]
- Ana madde: Nusrat Mayın Gemisi
18 Mart 1915 Harekâtı [değiştir]
-
Lord Nelson (önde) ve Agamemnon
18 Mart 1915 perşembe sabahı Alman pilot Yüzbaşı Serno’nun uçağı Çanakkale Boğazı açıklarında bir keşif yapmış, Boğaz yönünde 19 zırhlı ve kruvazörün savaş düzeni ile ilerlediklerini rapor eder. Pilot Cemal Bey’in uçağından gelen rapor da bunu doğrular. Bu bilgiler üzerine Çanakkale Müstahkem Mevkii derhal silah başı yapmıştır.
Amiral de Robeck, bombardımana katılacak ağır gemilerini plana uygun olarak üç grup halinde düzenlemişti. Birinci tümen (filo), kendi yönetimindeki en güçlü dört İngiliz zırhlısından oluşuyordu (Queen Elizabeth, Lord Nelson, Agamemnon, Inflexible). Görevleri, A Hattı olarak belirlenen 13 km. gibi uzak bir mesafeden Osmanlı Merkez Tahkimatını bombardıman altına almak ve izleyen gruplara ön destek oluşturmaktı. İkinci Tümen, Fransız amiral komutasında dört Fransız zırhlısıdır. Birinci grubun taarruzundan sonra B Hattı olarak tanımlanan çizgiye ileri çıkarak söz konusu tahkimatı 5-6 km. mesafeden bombalayacaklardır. Üçüncü tümen ise kendi içinde üç gruba ayrılmış 10 İngiliz zırhlıdan oluşmaktadır: Vengeance, Irresistible, Albion, Ocean birinci ve ikinci tümen gibi yanyana saf tutacaklar; Majestic, Prince George, Swiftsure, Triumph yanlardan ileri çıkan koruma görevi üstlenecek; kalan iki gemi ise (Canopus ve Cornwallis) geride yedek olacaktır.
Bunlar harekata katılan yüksek tonajlı zırhlılardır. Bunların yanı sıra mayın tarama gemileri ile kruvazörler ve destroyerler de harekâta destek vereceklerdir. Amiral de Robeck, 12 km. genişlikte ve 7-8 km. uzunluktaki bir manevra alanında, 4'ü Fransız 12'si İngiliz olmak üzere 16 zırhlı, 4 kruvazör, 14 destroyer, 7 denizaltı, 21 mayın tarama gemisi ve çeşitli destek gemilerinden oluşan 100 parçalık bir donanmayla harekâta girişmiştir.
| 1. İngiliz A Hattı | Queen Elizabeth | Agamemnon | Lord Nelson | Inflexible |
|---|---|---|---|---|
| 2. Fransız B Hattı | Gaulois | Charlemagne | Bouvet | Suffren |
| 3. İngiliz B Hattı | Vengeance | Irresistible | Albion | Ocean |
| Koruma Gemileri | Majestic | Prince George | Swiftsure | Triumph |
| Yedek Gemiler | Canopus | Cornwallis |
Yarım saat süren bombardıman ardından, öğlen sularında ikinci tümendeki Fransız gemileri de ileri çıktı ve tabyaların, özellikle de hareketli olanların menziline girdiğinde karşı ateş başladı. Bu aşamada Kepez'den karşıya olan ilk mayın hattının temizlenmesi planlanmasına rağmen buraya yanaşılamamıştı bile.
Saat 12:30'da 2. filo (Fransız B hattı) öndeki A hattının iki yanından geçerek ön hattı oluşturdular. Bu arada gemiler ilerleyerek Çanakkale ve Kilitbahir tabyalarının da menziline girmiş, ateş altında kalmışlardı. Fransız Gaulois, su kesiminin altından isabet alıp hafif yana yatmıştı. Agamemnon ise 12 isabet alıp geri çekildi. Inflexible’ın taretlerinden biri parçalandı, güvertesinde yangınlar başladı. Saat 12:27’de atış kontrol kulesi parçalanıp ateş yönetimiyle taretlerin bağlantısı kesildi. Queen Elizabeth’in cephane ambarı isabet alarak vinçler tahrip oldu. Fransız Bouvet, Rumeli Mecidiyesi'nin ateşi altında sancak tarafına yatmıştır. Yine Fransız Suffren zırhlısı 14 dakikada 14 isabet almıştır.
Birleşik Donanmanın ağır gemileri ciddi hasarlar görmekte ise de savaş Osmanlı tarafı aleyhine devam etmektedir. Modern gemilerin ateş yenileme hızı Osmanlı toplarından bir hayli fazladır. Öte yandan donanmanın toplam 276 namlusuna, Osmanlı tarafında 78 namlu karşılık vermektedir. Silahların etkinlik farkı bir yana namlu sayısı olarak her Osmanlı topuna karşı Birleşik Donanma’nın ortalama 3,5 namlusu vardır. Saat 13:45 dolaylarına kadar süren çatışmada Osmanlı toplarının bir kısmı yıkıntılar altında kalmış, bir kısmı da aşırı ısınmadan dolayı şişip ateşi kesmişti, Osmanlı tabyaları yokedilemeseler de geçici olarak susturulmuştu.
Ateşin azaldığını gören Amiral de Robeck saat 13:25'te 3. filonun ve onlara ilaveten koruma hattındaki Majestic ve Swiftsure gemilerinin öne gelerek 2. filo gemileri ile yer değiştirmesi, mayın tarama gemilerinin destroyerlerin korumasında ileri çıkarak mayın hatlarında açılan koridoru derinleştirmeleri emrini verdi. Emri alan 2. tümenin Fransız gemileri, 3. tümene yer açmak üzere Karanlık Liman açıklarında geniş bir çark hareketiyle geri manevraya giriştiler.
Bu manevra esnasında Erenköy körfezine giren gemiler Nusret'in mayınlarıyla karşılaştılar. Zaten sancak tarafına yatmış durumdaki yaralı Bouvet saat 13:54’te bu mayınlardan birine çarparak 14:10'da sulara gömülürken 600 denizci öldü. Ağır hasarlı olarak geri çekilmekte olan Inflexible saat 16:00 sıralarında Bouvet'nin battığı noktada mayına çarptı ve 60 denizci öldü. Bu arada Irresistible da mayın ve top yarası alarak terkedilmişti. De Robeck ağır hasarlı geminin yedeklenerek çekilmesini istedi ama sular çok sığdı. Nihayet 18:00'de Ocean da dümeni parçalanarak çaresiz kaldı ve terk edildi. Gaulois, Suffren, Agamemnon ağır, Charlemagne ise hafif hasarlıydı.
İlk mayın hatlarını bile temizleyemeden bu duruma düşen Birleşik Donanma büyük bir panik yaşadı ve saat 17:45'te de Robeck geri çekilme emri verdi. Donanma hızla boğazı terkederek Bozcaada'ya doğru çekilirken terk ederek geride bıraktıkları Irresistible ve Ocean gece karanlığında battı. [2]
Savaşın sonu ve sonrası [değiştir]
6 saat 45 dakika süren son savaşta iki İngiliz, bir Fransız zırhlısı battı, bir İngiliz, iki Fransız zırhlısı ağır yara aldı, üç gemi karaya oturdu. Osmanlı tarafındaki kayıp ise kırkdört şehit, yetmiş yaralı, sekiz top idi.Donanma boğazdan geçemeyince kara harekâtı gündeme geldi. Müttefikler planlarını düzenlediler, hazırlıklarını yaptılar. Malta'dan, İngiltere'den, Fransa'dan, Mısır'dan gelen askerler Limni adasında toplandılar.
Denizaltı harekâtları [değiştir]
Fransız denizaltı saldırıları da savaşın resmî başlangıcından önce gerçekleşmiştir. 5 Ocak, 1915 tarihinde Fransız denizaltısı Saphir Nara Burnu'na kadar ulaşmış ve sonrasında batırılmıştır. Mürettebatından 14 kişi yaşamını yitirmiş ve 13'ü Osmanlı Ordusu tarafından tutsak edilmiştir.
17 Nisan gününde, İngiliz denizaltı E15 boğazı geçmeye çalışmış, ancak çok derinden ilerlemesi nedeniyle, akıntıya kapılmış ve Kepez Burnu çevresinde topçu ateşi ile batırılmıştır.
Boğazı geçmeyi başaran ilk denizaltı Avustralyalı AE2'dir. 26 Nisan'da, işgal ordusu İlyas Burnu ve Anzak Koyu'na çıkartma yaptığı esnada, AE2 boğazda ilerlemiş, ve saldırı denemelerine rağmen, 3 gün sonra, Osmanlı torpido botları tarafından Erdek Körfezi'nde batırılmıştır. Boğazı geçen ikinci denizaltı, İngiliz E14, Marmara Denizi'ne ulaşmış ve 3 hafta boyunca saldırılarda bulunmuştur. E11 ise, Zırhlı Barbaros Hayrettin 'e saldırmıştır.
Üsteğmen Otto Hersing komutasındaki Alman denizaltı (U-Boot) U 21, 25 Mayıs'ta HMS Triumph'i, 27 Mayıs'ta HMS Majestic'i batırmıştır.
Denizaltı mürettebatları tarafından Küçükçekmece çevresindeki demiryollarına yapılan saldırıların yanı sıra, Fransız denizaltı Joule 1 Mayıs günü boğaza girmeyi denemiş ancak mayına çarparak batmıştır. 27 Temmuz'da tekrar Mariotte ile denenmiş ancak yine başarısız olmuşlardır. Marmara Denizi'ne ulaşan ilk Fransız denizaltı Turqoise 30 Ekim'de mürettebatı ve harekât ile ilgili belgeler ile birlikte Osmanlı Ordusu tarafından tutsak edilmiştir. Denizaltına, Fransız kaptanı teslim olmaya zorlayan Onbaşı Müstecip'in adı verilmiştir.
